ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਅਜਿਹੀ ਪਤਨੀ, ਅਜਿਹੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਜੋ 56 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਇੱਕ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪਤੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਪਹੁੰਚੀ, ਪਤਨੀ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ …
ਮੈਂ ਜੈਵੀਰ ਸਿੰਘ ਵਿਸ਼ਟ, ਵਾਸੀ ਚਮੋਲੀ, ਉਤਰਾਖੰਡ ਹਾਂ। ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ 3 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਵਿਸ਼ਟ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ 56 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਸਸਕਾਰ ਲਈ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਮਤਰੇਆ ਪੁੱਤਰ ਜਾਂ ਪੁੱਤਰ ਜਾਂ ਭਤੀਜਾ ਹਾਂ।
ਮੈਂ ਇੱਕ ਮਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹਾਂ ਜੋ 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵਿਧਵਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ 4 ਸਾਲ ਬਿਤਾ ਸਕੇ, ਉਹ ਵੀ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ। ਸਾਲ 1968 ਵਿਚ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਜਹਾਜ਼ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। 43 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈਆਂ। 2011 ਵਿੱਚ ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗਿਆ।
56 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਪਿਤਾ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਉਸੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਭੇਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮਾਂ ਅਕਸਰ ਕਿਹਾ ਕਰਦੀ ਸੀ – ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਣਗੇ, ਤੇਰੇ ਮਤਰੇਏ ਬਾਪ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਆਉਣਗੀਆਂ। ਮੈਂ ਉਥੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਆਵੇ, ਉਸਦੀ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰੋ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾ ਅਜੇ ਵੀ ਭਟਕ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ।
ਗੱਲ 1960-62 ਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਾੜਾਂ ‘ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਕਿਵੇਂ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਤਕੜੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ 5ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੀ।
ਉਹ 1962 ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਚਮੋਲੀ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਲਈ ਦੌੜ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਸਮੇਤ ਤਿੰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਚੁਣੇ ਗਏ ਸਨ। ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਪਿਤਾ ਦਾਦਾ ਜੀ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਡਰਿਆ ਵੀ ਸੀ।
ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਬਸੰਤੀ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 12-13 ਸਾਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ – ਪਾਪਾ ਬਹਾਲੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੋਸਟਿੰਗ ‘ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਅੱਜ ਵਾਂਗ ਫ਼ੋਨ ਜਾਂ ਵੀਡੀਓ ਕਾਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ‘ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਸੀ।
ਇਹ ਸਭ ਮਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਸਹਾਰਾ ਸੀ। ਮਾਂ ਦੱਸਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਨਵਰੀ 1968 ‘ਚ ਛੁੱਟੀ ‘ਤੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਹੱਸਣਾ, ਮਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ, ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ… ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਉਸਦੀ ਆਖਰੀ ਛੁੱਟੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹ ਛੁੱਟੀ ਕੱਟ ਕੇ ਤਾਇਨਾਤੀ ਲਈ ਚਲਾ ਗਿਆ।
ਰੋਹਤਾਂਗ ਦੱਰੇ ‘ਤੇ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਹਾਦਸਾਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਹਾਜ਼ ਨੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਲੇਹ ਲਈ ਉਡਾਣ ਭਰੀ ਸੀ। ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਦੱਬੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਘਟਨਾ ਦੇ ਪੰਜ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਨਾ ਤਾਂ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਮਲਬਾ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲਾਪਤਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸੁਰਾਗ ਮਿਲਿਆ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਮਿਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। 30 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਚਾਰ ਹੋਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਲਾਸ਼ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੀ।
ਉਸ ਸਮੇਂ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਘਟਨਾ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿਧਵਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਉਦੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਜਦੋਂ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਪੱਤਰ ਪੜ੍ਹਿਆ।
ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਘਟਨਾ ਦੇ ਇਕ ਹਫਤੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ। ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਹੁਣ ਮਾਂ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਕਿੱਥੇ ਗਈ, ਕੀ ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਲਾਸ਼। ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ?
ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਫੌਜ ਦੇ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਜਾਂ ਯੂਨਿਟ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਦਾ। ਸੜਕ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਬੀਤ ਗਏ।
ਇੱਥੇ ਮਾਂ ਵਿਧਵਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਤੰਗ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ – ਉਹ ਇੰਨੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵਿਧਵਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮਾਂਗ 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿੰਦੂਰ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ, ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ? ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਖਾ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਉਹ ਕਿਸ ਨੂੰ ਖਾਵੇਗੀ?
ਮਾਂ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ। ਘਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਮਿਹਨਤ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਕਰੀਬ 7-8 ਸਾਲ ਤੱਕ ਵੀ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਕੋਈ ਸੁਰਾਗ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ।
